گردشگری از میانه سده بیستم، به عنوان یکی از شکل های اوقت فراغت و تفریح شناخته شده است. مقاصد گردشگری و همچنین بهره مندی از ویژگی های مختلف آن باعث دسته بندی این حوزه شده است. بخشی در حوزه گردشگری به عنوان “گردشگری بدیل” شناخته میشود که در آن علاوه بر شکل های مرسوم گردشگری، منافع تجاری نیز وجود دارد. در این نوع گردشگری به جنبه های مختلف رشد شخصیتی، آموزشی و کشف فردگرایی نیز پرداخته میشود.
گردشگری بدیل شامل موضوعاتی همچون اوقات فراغت، طبیعت و گردشگری سلامت میباشد. در بخش گردشگری سلامت 2 مفهوم گردشگری تندرستی (Wellness) و گردشگری Mice مطرح میباشد.
مفهوم گردشگری تندرستی مواردی همچون رفاه جسمی و روانی افراد، حفظ و بهبود سلامت و تجربه زندگی سالم را در بر میگیرد. این در حالی است که در گردشگری Mice بحث تجاری سازی مطرح بوده و بر اساس آن این نوع گردشگری بر پایه 4 اصل یعنی گردهمایی، انگیزش، کنفرانس و نمایشگاه شکل میگیرد. در این حوزه، فعالیتها، رویدادها و مقاصد در نظر گرفته شده متناسب با گردشگران تجاری انتخاب میگردد.
حال موضوعی که مطرح است، ارتباط حوزه سلامت با گردشگری میباشد. شرایط فعلی وضعیت اقتصادی و سایر مشکلات از جمله دلایل بالا رفتن سطح استرس در افراد مختلف بوده، از این رو افراد به دنبال پیدا کردن فضایی مناسب برای استراحت و استفاده از روشهایی برای کاهش فشارهای فعلی میباشند. گردشگری سلامت کانسپتی است که امکانات و خدمات در نظر گرفته شده در آن برای رفع نیاز این افراد میباشد.
دهکده های سلامت نمونهای از کانسپت گردشگری سلامت بوده که معمولاً در موقعیت هایی با جاذبه های طبیعی و به دور از آلودگی های شهری ایجاد شده و خدمات سلامت و اقامتی را با استفاده از پتانسیل های طبیعت به مراجعه کنندگان ارائه میدهد. دهکده های سلامت با هدف حفظ ارتقای سلامت جامعه در بیش از یک دهه گذشته مورد توجه قرار گرفته و در حال گسترش میباشد.
تأثیرات اپیدمی کرونا بر الگوهای رفتاری گردشگران
پس از دوران اپیدمی کرونا، الگوهای رفتاری گردشگران نیز تغییر پیدا کرد. این موضوع باعث توجه بیش از پیش افراد به مسائل بهداشتی و گریز از قرارگیری در مکانهای پر جمعیت شده است. از این رو بسیاری از گردشگران دوری از شهرهای بزرگ و تعامل با طبیعت را به سایر مکانهای گردشگری ترجیح میدهند. از سوی دیگر باید توجه داشت که افراد پس از گذراندن این اپیدمی نسبت به حوزه سلامت آگاهتر شده و تمایل بیشتری به تغییر سبک زندگی و سالمزیستی پیدا کرده اند. با توجه به این موضوع در شرایطی که مقصد گردشگری و کانسپت های مربوط به آن بر پایه سلامت و انجام اقدامات بهداشتی باشد، میتواند باعث جذب گردشگران و ایجاد حس امنیت در افراد گردد.
مخاطبین دهکده های سلامت
بر اساس اطلاعات موجود از مرکز ملی آمار، هرم سنی جمعیت در ایران نشاندهنده افزایش سهم سالخوردگی در سالهای اخیر میباشد. همچنین بر اساس پیش بینی های صورت گرفته این روند تا سالهای آتی نیز ادامه پیدا خواهد کرد. به طوریکه در سال 1415 سهم جمعیت میانسال (30 تا 64 سال) و سالمند (65 سال و بیشتر) به ترتیب به حدود 5/47 و 11 درصد از کل جمعیت ایران خواهد رسید. از سوی دیگر توجه به بخش سلامت و درمان در بازه سنی میانسال و سالمند بیش از پیش حائز اهمیت میباشد. از این رو بخش اصلی مخاطبین دهکده های سلامت را افراد میانسال و سالمند تشکیل خواهند داد.
شناخت نوع نیاز مخاطبین این مجموعه ها برای طراحی بخشهای مختلف آن از اهمیت بالایی برخوردار میباشد. با در نظر گرفتن مخاطبین دهکده های سلامت، از جمله نیازهای اساسی این افراد را میتوان تندرستی، سلامت روح، آراستگی، تعامل با دیگران، حس امنیت، رضایت از خود، ابراز وجود خلاقانه، احساس تجربه های جدید، حس توجه و آرامش دانست.
امکانات دهکده سلامت
این مراکز علاوه بر ارائه خدمات سلامت جسمانی در قالب بخش بهداشت، درمان، تندرستی و تناسب اندام، با بهرهگیری از طبیعت، در راستای بهبود سلامت روان نیز تلاش میکنند. از این رو طراحی امکاناتی در قالب بخشهای سرگرمی و تفریحی، فرهنگی و تحصیلی و آموزشی میتواند در ارتقای کیفیت این مراکز موثر واقع شود.
از جمله کاربریهای بخش بهداشت و درمان میتوان به بیمارستانهای تخصصی، مراکز توانبخشی، کلینیکهای خصوصی، مجموعه های تنفس درمانی، طب سنتی، رژیم درمانی، مراقبت از پوست و زیبایی و کلینیک سلامت روان و خدمات مشاوره اشاره کرد. علاوه بر این، جاده سلامت (مسیر دوچرخه سواری و پیادهروی)، باشگاه بدنسازی، مجموعه آبی و آبدرمانی، مجموعه های یوگا و مدیتیشن، سالنهای اسپا و ماساژ، گیاهدرمانی، مزارع تعاملی و مجموعه موسیقی و رقص نیز از دیگر کاربریهای قابل اجرا در دهکده های سلامت هستند.
از دیگر ویژگی های دهکده های سلامت، امکان برگزاری کنفرانسها و سمینارها میباشد. این موضوع در کنار وجود امکانات تحصیلی و آموزشی مانند برگزاری کارگاهها و کلاسهای مختلف میتواند سبب ارتقای سطح دانش مراجعه کنندگان این مراکز شود.
علاوه بر موارد یاد شده، دهکده های سلامت معمولاً خدمات اقامتی متنوعی را نیز به افراد ارائه میدهند. بخش اقامتی این مراکز میتواند به صورت واحدهای مسکونی مستقل در قالب ویلا یا آپارتمان، هتل و یا پانسیون باشد.
در دهکده های سلامت معمولاً امکانات مربوط به انجام کسب و کارهای کوچک در حوزه سلامت نیز در نظر گرفته شده که از جمله آنها میتوان به فروشگاه های لوازم ورزشی و لوازم سلامتی، گل و گیاه، داروخانه، رستوران و کافیشاپ، سوپرمارکت و ارگانیک مارکت اشاره کرد. همچنین در این مجموعه ها امکان اختصاص فضایی برای فروش محصولات تولیدی دهکده مانند محصولات کشاورزی و صنایع دستی وجود دارد که معمولاً با استقبال مناسبی از سوی مراجعه کنندگان روبرو میشود.
فضای مورد نیاز برای طراحی دهکده های سلامت
دهکده های سلامت با مساحتها و ظرفیتهای مختلفی قابل ساخت و بهره برداری هستند. به طور معمول مساحت این دهکده ها بین 30 تا 600 هکتار متغیر میباشد. مساحت در نظر گرفته شده برای دهکده های سلامت بسته به نوع امکانات و خدمات قابل ارائه، مشخص میگردد.
معماری دهکده های سلامت
در ساخت و اجرای بهینه دهکده های سلامت توجه به ویژگی های معماری حائز اهمیت میباشد. در طراحی دهکده های سلامت، استفاده از روشها و ویژگی های شهرسازی مدرن، میتواند در افزایش کیفیت این مراکز موثر بوده و سبب بهبود بهره وری آن شود. از جمله نکاتی که باید در طراحی این مراکز مورد توجه قرار گیرد، میتوان به موارد زیر اشاره کرد.
- سهولت جابجایی در محیط دهکده با پای پیاده
- دسترسی مناسب بخشهای مختلف از طریق مسیرهای شاد، راحت و کوتاه
- طراحی مجموعه چند منظوره و امکانات متنوع
- استفاده از اصول معماری و طراحی شهری
- امکانات اقامتی متنوع مانند ویلا، آپارتمان و هتل
- بهره گیری از ساختارهای سنتی و همسایه مداری
- طراحی پایدار و قابلیت نگهداری و تعمیر راحت و مداوم
- توجه به حمل و نقل سبز
نمونه چیدمان بخشهای مختلف در دهکده های سلامت
وضعیت کانسپت دهکده سلامت در ایران
در طراحی دهکده های سلامت در ایران معمولاً بخش سلامتی و درمانی کارایی چندانی نداشته و به بخش اقامتی و تفریحی اهمیت بیشتری داده میشود. با وجود اینکه در همه دولتهای اخیر به طراحی دهکده سلامت تأکید شده اما تا کنون پروژه شاخصی به مرحله پایانی اجرا نرسیده است. یکی از برنامه های سالهای قبل ساخت دهکده سلامت برای بازنشستگان کشوری در تهران بوده که اقدام جدی برای آن صورت نگرفته است. گرچه طرح ایجاد دهکده های سلامت با هدف جذب گردشگر درمانی با هدف ارائه خدمات پزشکی سالهاست که آغاز شده اما هنوز با نقطه مطلوب و استفاده از ظرفیت های موجود فاصله بسیاری دارد.
وضعیت فعلی برخی پروژه های دهکده سلامت در ایران به شرح زیر میباشد.
- دهکده سلامت “صبا” در نزدیکی قم، در حال حاضر به عنوان مجموعه توریستی مورد استفاده قرار داشته و بخش سلامت طراحی شده در فاز دوم چندان مورد استفاده نمی باشد.
- دهکده سلامت “وردریج” تنها دارای ویژگی قرارگیری در موقعیتی با آب و هوای مناسب بوده و به مرکز خدمات ترک اعتیاد اختصاص یافته است. در این مجموعه سایر امکانات رایج در دهکده های سلامت در نظر گرفته نشده است.
- دهکده سلامت “آیلند” که در طرحهای ارائه شده شامل بخشهای مختلف سلامت، درمانی، اقامتی، رفاهی و مراقبت از سالمندان بوده، پس از گذشت چند سال هنوز اجرایی نشده است.
